Το Βερολίνο, η Τιενανμέν και οι ψευδαισθήσεις του 1989

5/6/2019

Του Gideon Rachman

Τα γεγονότα διέψευσαν τις προβλέψεις της Δύσης για την πορεία της Κίνας προς τη δημοκρατία. Η λανθασμένη ερμηνεία για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και η παγκοσμιοποίηση. Τι αλλάζει η εποχή Τραμπ.

Στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, το 1989 είναι συνώνυμο με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Αλλά υπήρχαν δύο 1989. Πέντε μήνες πριν πέσει το τείχος, ο κινεζικός στρατός εισέβαλε στην πλατεία Τιενανμέν και κατέπνιξε το φιλοδημοκρατικό κίνημα. Αυτή την εβδομάδα είναι η 30η επέτειος του αιματηρού αυτού συμβάντος.

Παρακολουθώντας από τη Δύση εκείνη την εποχή, τα δραματικά γεγονότα στο Βερολίνο έδειχναν να έχουν μεγαλύτερη σημασία σε παγκόσμιο επίπεδο από ότι συνέβη στο Πεκίνο πέντε μήνες νωρίτερα. Η Κίνα ήταν απλώς μια ακόμα χώρα, απλά πολύ μεγάλη· και ήταν ακόμα φτωχή και υπανάπτυκτη. H Σοβιετική Ένωση ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη υπερδύναμη κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και η σοβιετική αυτοκρατορία μόλις είχε καταρρεύσει. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε τελειώσει. Η Δύση είχε κερδίσει. Η δημοκρατία είχε κερδίσει. Στον ρου της ιστορίας, το Βερολίνο είχε σίγουρα μεγαλύτερη σημασία από το Πεκίνο.

Τριάντα χρόνια αργότερα, η ετυμηγορία αυτή δείχνει εξαιρετικά πιο αμφίβολη. Τώρα φαίνεται πιθανό ότι οι ιστορικοί του μέλλοντος θα καταλήξουν ότι το πιο σημαντικό συμβάν του 1989 ήταν η κατάπνιξη της εξέγερσης στην πλατεία Τιενανμέν, όχι η πτώση του Τείχους του Βερολίνου.

Ήταν η Τιενανμέν αυτή που εξασφάλισε την αγκίστρωση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας στην εξουσία, διασφαλίζοντας ότι η αναδυόμενη δύναμη του 21ου πρώτου αιώνα θα είναι μια απολυταρχία και όχι μια δημοκρατία.

Η κινεζική απολυταρχία δεν μοιάζει πια με μια ανωμαλία. Η παγκόσμια εξάπλωση της δημοκρατίας -η οποία φαινόταν αναπόδραστη τη δεκαετία του 1990- έχει μπει σε διαδικασία αναδίπλωσης. Η πιο πρόσφατη έκθεση του Freedom House, η οποία παρακολουθεί την πολιτική ελευθερία σε όλο τον κόσμο, αποτυπώνει μια ζοφερή εικόνα. Τον Φεβρουάριο επισήμανε ότι το 2018 αποτέλεσε τη «13η διαδοχική χρονιά αποδυνάμωση της παγκόσμιας ελευθερίας», προσθέτοντας ότι «το μοτίβο είναι σταθερό και δυσοίωνο. Η δημοκρατία βρίσκεται σε υποχώρηση».

Μετά την πτώση του Τείχος του Βερολίνου, οι δυτικοί διανοούμενοι δημοσίευαν ασταμάτητα έργα για τον θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας όπως το διάσημο δοκίμιο του Φράνσις Φουκουγιάμα για το «τέλος της ιστορίας», το οποίο εκδόθηκε πρώτη φορά το καλοκαίρι του 1989 και μετατράπηκε αργότερα σε βιβλίο. Σήμερα, τα πιο ευπώλητα πολιτικά βιβλία έχουν τίτλους όπως «Περί τυραννίας» και «Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες».

Αυτός ο φόβος για τη δημοκρατία έχει να κάνει περισσότερο με γεγονότα στην ίδια τη Δύση -συγκεκριμένα με την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ- παρά με εξελίξεις στην Κίνα. Αλλά η αλλαγή στο διανοητικό κλίμα αποτελεί και μια αναγνώριση ότι η Κίνα πέτυχε αυτό που φαινόταν απίθανο στους περισσότερους δυτικούς διανοούμενους το 1989.

Στην ευφορία που ακολούθησε την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η συναίνεση που υπήρχε στις ελίτ της Δύσης ήταν πως η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης αποδείκνυε ότι οι απολυταρχίες δεν μπορούσαν να επιτύχουν οικονομικά. Συνεπώς, η Κίνα είτε θα γινόταν μια δημοκρατία ή θα αποτύγχανε οικονομικά. Οποιαδήποτε έκβαση ευθυγραμμιζόταν με τη συνέχιση της ηγεμονίας του δυτικού φιλελευθερισμού.

Αλλά η Κίνα διέψευσε τη θεωρία αυτή. Παρέμεινε ένα μονοκομματικό κράτος. Αλλά συνέχισε να αναπτύσσεται οικονομικά και έγινε η μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου (με όρους αγοραστικής δύναμης) το 2014.

Τούτο έχει ενισχύσει την επίσημη κινεζική ερμηνεία του 1989. Το Κομμουνιστικό Κόμμα υποστήριζε πάντοτε ότι το κλειδί για την ανάπτυξη και την ευημερία στην Κίνα δεν ήταν η δημοκρατία, αλλά η σταθερότητα. Αυτό έγινε η επίσημη δικαιολόγηση για τη συντριβή του ξεσηκωμού στην Τιενανμέν. Και μολονότι το επιχείρημα αυτό είναι ολοφάνερα ανήθικο και συμφεροντολογικό, δεν είναι ολοφάνερα παράδοξο (σε αντίθεση με το μεγαλύτερο μέρος της σοβιετικής προπαγάνδας).

Η ικανότητα της Κίνας να ευημερήσει στην εποχή της πληροφορίας αποτέλεσε μια ακόμα δυσάρεστη έκπληξη για τους δυτικούς φιλελεύθερους θεωρητικούς. Η άνοδος του ίντερνετ ενίσχυσε την πεποίθηση που διαμόρφωσε η Δύση μετά το 1989 ότι το μονοκομματικό κράτος της Κίνας ζούσε με δανεικό χρόνο. Αν το κλειδί για την οικονομική πρόοδο ήταν η ελεύθερη ροή της πληροφορίας, τότε η Κίνα έδειχνε να είναι αντιμέτωπη μια επιλογή: είτε θα ανοιγόταν είτε θα έμενε οικονομικά στάσιμη.

Αλλά τα γεγονότα διέψευσαν τις θεωρίες αυτές. Η Κίνα αυξάνει σταθερά τον πλούτο της, αλλά το κινεζικό πολιτικό σύστημα έχει γίνει περισσότερο, όχι λιγότερο, απολυταρχικό. Εν τω μεταξύ, ενισχύεται πλέον η δυσάρεστη πεποίθηση ότι το ίντερνετ και τα κοινωνικά δίκτυα μπορεί να μην είναι τα εργαλεία της πολιτικής απελευθέρωσης όπως προβλεπόταν την εποχή του Κλίντον και του Ομπάμα. Η Κίνα έχει οικοδομήσει με επιτυχία ένα διαδικτυακό «Μεγάλο Τείχος», μπλοκάροντας ιστοσελίδες όπως η Google και το Facebook. Αλλά αυτό δεν έχει αποτρέψει την άνοδο επιτυχημένων και καινοτόμων κινεζικών τεχνολογικών κολοσσών, όπως η Alibaba και η Tencent, το αντίθετο, μπορεί να τους βοήθησε.

Εν τω μεταξύ, η ικανότητα της Κίνας να εποπτεύει τους πολίτες της μέσω των διαδικτυακών δραστηριοτήτων τους και της χρήσης νέων εργαλείων – όπως της τεχνολογίας ταυτοποίησης προσώπου – φέρνει στον νου τον εφιάλτη ενός επιτυχημένου οργουελιανού κράτους, το οποίο είναι σε θέση να επιβραβεύει ή να τιμωρεί πολίτες με βάση την ιντερνετική παρακολούθηση και τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης.

Η συνεχιζόμενη άνοδος της απολυταρχικής Κίνας έχει φέρει μια αλλαγή στον δυτικό τρόπο σκέψης. O εναγκαλισμός της παγκοσμιοποίησης και του εμπορίου με την Κίνα από τη Δύση δεν ήταν απλώς μια οικονομική απόφαση. Αντανακλούσε και την πολιτική κρίση ότι η παγκοσμιοποίηση θα λειτουργούσε ως έναν όχημα για τις δυτικές αξίες. Ο Τζορτζ Μπους συνόψισε αυτή τη συμβατική σοφία όταν δήλωσε πριν την εκλογή του ως προέδρου των ΗΠΑ το 2000: «Κάντε ελεύθερο εμπόριο με την Κίνα και ο χρόνος είναι με το μέρος μας».

Λανσάροντας έναν εμπορικό πόλεμο με την Κίνα, ο κ. Τραμπ στέλνει σήμα ότι δρα στηριζόμενος στην αντίθετη διαπίστωση: «Κάντε ελεύθερα εμπόριο με την Κίνα και ο χρόνος είναι με το μέρος τους».

Είναι μια πολύ πιο σκοτεινή αντίληψη, για μια πολύ πιο σκοτεινή εποχή.

Πηγή