Το μεγάλο παιχνίδι Ερντογάν: Τουρκικό παζάρι στο κατώφλι της ΕΕ

14/1/2021

Των Michael Peel και Laura Pitel

Μια δεκαπενταετία μετά την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, κλιμακώνονται οι εντάσεις μεταξύ της Άγκυρας και των Βρυξελλών. Η αμοιβαία εξάρτηση που δεν επιτρέπει πλήρη ρήξη και ο επώδυνος εναγκαλισμός.

Ο Recep Tayyip Erdogan παραλίγο να γυρίσει την πλάτη στην ΕΕ, πριν καν ξεκινήσει επισήμως η ενταξιακή προσπάθεια της Τουρκίας. Από τις Βρυξέλλες που βρισκόταν για την απόφαση της Συνόδου της ΕΕ ως προς το αν θα ξεκινούσαν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις με τη χώρα, ο πρόεδρος της Τουρκίας ήταν έξαλλος με τις προϋποθέσεις: «Πήρα ένα μήνυμα πως έστειλε σήμα στο αεροδρόμιο: ‘βάλτε μπρος τις μηχανές, πάμε σπίτι’», θυμάται ο Peter Westmacott αναφορικά με την αναμέτρηση του Δεκεμβρίου του 2004, στην οποία μετείχε ως πρέσβης της Βρετανίας στην Άγκυρα. Θυμάται τις φρενήρεις προσπάθειες στις οποίες εμπλεκόταν ο Tony Blair, τότε πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου, να «ξεμπλέξει» η διαμάχη. Οι Ευρωπαίοι κατάφεραν να κατευνάσουν τις ανησυχίες του Τούρκου ηγέτη και εντός ενός έτους ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις.  

Περισσότερο από δεκαπέντε χρόνια μετά, η Τουρκία του κ. Erdogan απέχει περισσότερο από ποτέ από την ένταξη στην ΕΕ. Μετά την εντολή που έδωσαν τον περασμένο μήνα οι ηγέτες του μπλοκ για προετοιμασία νέων κυρώσεων κατά της Άγκυρας για τη διαμάχη στη Μεσόγειο, οι σχέσεις διολισθαίνουν σε μια βαθύτερη κρίση, χωρίς να υπάρχει κάποιο προφανές σχέδιο για την αναβίωσή τους.

Η κλιμάκωση της αντιπαράθεσης σε τομείς από τα ανθρώπινα δικαιώματα μέχρι τις θαλάσσιες διεκδικήσεις έχουν τροφοδοτήσει φόβους για σύγκρουση και έχουν καταστρέψει την εμπιστοσύνη πολλών ευρωπαϊκών χωρών και αξιωματούχων των Βρυξελλών έναντι του γείτονα στα νοτιοανατολικά. Την ίδια ώρα, η αμοιβαία εξάρτηση σε τομείς όπως το εμπόριο, η μετανάστευση και η αντιτρομοκρατία σημαίνουν πως καμία πλευρά δεν είναι ακόμα προετοιμασμένη για πλήρη ρήξη, με αποτέλεσμα και οι δύο να παραμένουν εγκλωβισμένες σε έναν επώδυνο εναγκαλισμό.

Μετά από χρόνια μιας ad hoc προσέγγισης, οι Ευρωπαίοι ηγέτες αναμένεται να πραγματοποιήσουν τον Μάρτιο συνομιλίες για τη στρατηγική τους έναντι της Τουρκίας, περιλαμβανομένων των νέων κυρώσεων.  

«Ολόκληρη η σχέση χρειάζεται να εκσυγχρονιστεί», δήλωσε η Ilke Toygur, αναλύτρια του Γερμανικού Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων και Υποθέσεων Ασφαλείας και του ισπανικού Elcano Royal Institute, αναφερόμενη στην επιδείνωση των σχέσεων ΕΕ-Τουρκίας. «Το ζήτημα είναι πως κανένας δεν έχει καταρτίσει ένα plan B».

Ο κ. Erdogan έχει στραφεί προς έναν πιο συμφιλιωτικό τόνο τις τελευταίες εβδομάδες, εν μέρει για να προσελκύσει ξένα κεφάλαια για να ενισχύσει την προβληματική οικονομία της χώρας του. Την Τρίτη, ο Τούρκος πρόεδρος χρησιμοποίησε τη συνάντηση με τους πρέσβεις της ΕΕ για να χαιρετίσει τα σχέδια για επανάληψη των συζητήσεων με την Ελλάδα και δήλωσε πως θέλει να δημιουργήσει μια «θετική ατζέντα» στις σχέσεις της Τουρκίας με τις Βρυξέλλες.

Αλλά πολλοί διπλωμάτες της ΕΕ, λόγω των πολυετών φιλονικιών, αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό μια πρωτοφανή αλλαγή στη σχέση. Ένας ανέφερε πως αναμένει η πιο επιθετική προσέγγιση του Τούρκου προέδρου να «επανεμφανιστεί πριν τον Μάρτιο», όταν οι ηγέτες της ΕΕ θα λάβουν την τελική απόφαση για τις σκληρότερες οικονομικές κυρώσεις, την οποία απέφευγαν για πολύ καιρό λόγω των οικονομικών προβλημάτων της Τουρκίας.

«Η περίεργη αλλά άψογη λογική ήταν ‘μην τον κλωτσάτε όσο είναι πεσμένος, γιατί μπορεί να κάνει ακόμα πιο τρελά πράγματα’», είπε ο διπλωμάτης. «Ποτέ δεν αντιμετωπίσαμε τα δομικά ζητήματα και είπαμε στον Ερντογάν, ‘αν συνεχίσεις να συμπεριφέρεσαι έτσι, θα υπάρξουν οικονομικές επιπτώσεις’».

Τεταμένες από την αρχή οι σχέσεις

Η σχέση της ΕΕ με την Τουρκία κατά τη διάρκεια της εποχής Erdogan πάντα ήταν περίπλοκες και ορισμένες φορές αντιφατικές. Το «πράσινο φως» το 2004 στην Άγκυρα να γίνει υποψήφια προς ένταξη χώρα δόθηκε στη σκιά της τουρκικής δυσαρέσκειας για την ένταξη της Κύπρου στο μπλοκ, τη χρονιά εκείνη. Το νησί της Μεσογείου επετράπη να ενταχθεί στην ΕΕ παρότι το βόρειο τμήμα του βρίσκεται υπό στρατιωτική κατοχή εδώ και δεκαετίες από την Τουρκία και δεν αναγνωρίζεται από καμία άλλη χώρα. Οι διαπραγματεύσεις για την επίλυση του Κυπριακού έχουν ναυαγήσει επανειλημμένως, και πιο πρόσφατα το 2017.

Εμφανή είναι όμως και τα σημεία αμοιβαίου οικονομικού ενδιαφέροντος μεταξύ της ΕΕ και της Άγκυρας και αντανακλώνται στην τελωνειακή ένωση μεταξύ των δύο πλευρών, που τον περασμένο μήνα «έκλεισε» 25 χρόνια. Η Τουρκία ήταν ο πέμπτος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος, εξαγωγική αγορά και πάροχος εισαγωγών το 2019 για την ΕΕ, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του μπλοκ. Η ΕΕ είναι ο πρώτος εισαγωγικός και εξαγωγικός εταίρος της Τουρκίας, καθώς και μια από τις μεγαλύτερες πηγές εισροής επενδύσεων.

Οι δεσμοί μεταξύ των δύο δυνάμεων έχουν βαθύνει λόγω των αναταράξεων στην περιοχή. Η Τουρκία έχει γίνει σημαντικός εταίρος στην αντιτρομοκρατική συνεργασία, ιδιαίτερα επειδή είναι βασικός «αγωγός» για την είσοδο και έξοδο μαχητών του ISIS από την Ευρώπη προς τη Συρία και το Ιράκ.

Η έλευση περισσοτέρων του 1 εκατ. μεταναστών στην ΕΕ το 2015 πρόσθεσε μια ακόμα διάσταση στους δεσμούς μεταξύ του μπλοκ και της Άγκυρας. Οι δύο έκλεισαν συμφωνία τον Μάρτιο του 2016, σύμφωνα με την οποία οι Ευρωπαίοι συμφώνησαν να πληρώσουν στην Τουρκία δισεκατομμύρια ευρώ για να φιλοξενήσει πρόσφυγες, με αντάλλαγμα να πάρει πίσω μετανάστες που είχαν ταξιδέψει από τα εδάφη της προς τα ελληνικά νησιά.

Μια νέα διαμάχη για το μεταναστευτικό πέρυσι έδειξε περιληπτικά και τη σημασία της Τουρκίας για την ΕΕ αλλά και τις τριβές μεταξύ των δύο πλευρών. Χιλιάδες μετανάστες ταξίδεψαν στα σύνορα με την Ελλάδα τον Μάρτιο, όταν ο κ. Erdogan υλοποίησε την απειλή του να «ανοίξει τις πύλες» για τους πρόσφυγες.

«Αν ο Erdogan το ήθελε πραγματικά, θα μπορούσε να κάνει περισσότερα (από αυτά που έκανε τότε)», παραδέχθηκε Ευρωπαίος διπλωμάτης. «Το γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά αυτό. Η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη είναι πολύ ευαίσθητη στο θέμα αυτό και ο Erdogan το γνωρίζει».
Συγκρούσεις, κατάσκοποι και αντιπρόσωποι

Κράτη-μέλη της ΕΕ έχουν επίσης συγκρουστεί με τον Τούρκο ηγέτη, ιδιαίτερα μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016. Ο κ. Erdogan εξοργίστηκε θεωρώντας πως η καταδίκη από τους Ευρωπαίους του πραξικοπήματος, που άφησε 250 νεκρούς, ήταν ανεπαρκής.

Το 2017, η Ολλανδία απαγόρευσε την είσοδο στον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών και έδιωξε έναν άλλον υπουργό από τη χώρα, καθώς προσπάθησαν να πραγματοποιήσουν σε ολλανδικό έδαφος εκστρατεία για το δημοψήφισμα που θα γινόταν στην Τουρκία για την αλλαγή του συντάγματος.

Η Τουρκία συνέλαβε πολίτες και άτομα με διπλή υπηκοότητα από τη Γερμανία -μεταξύ των οποίων και έναν δημοσιογράφο της Die Welt- καθώς και από την Ολλανδία, το Βέλγιο και την Αυστρία, στο πλαίσιο της τεράστιας επιχείρησης καταστολής που έγινε μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα. Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες έχουν εκφράσει ανησυχία για τη δραστηριότητα των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών στο έδαφός τους και για τη χρήση εκπαιδευμένων από το κράτος Τούρκων ιμάμηδων για κατασκοπεία της διασποράς.  

Τελευταία, η Γαλλία εμφανίζεται ως βασικός ανταγωνιστής της Τουρκίας στην ΕΕ, αποκηρύσσοντας τις δραστηριότητες της Άγκυρας σε πολέμους από τη Βόρεια Αφρική μέχρι το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Ο πρόεδρος Emmanuel Macron χαρακτήρισε το 2019 «εγκεφαλικά νεκρό» το ΝΑΤΟ, αφού η Τουρκία δεν συσκέφθηκε με τα άλλα μέλη της συμμαχίας προτού εξαπολύσει τη μεγάλη στρατιωτική επιχείρηση στη Βόρεια Συρία.

Ο κ. Macron έχει επίσης κατηγορήσει την Τουρκία για «εγκληματική» συμπεριφορά στον εμφύλιο πόλεμο της Λιβύης, όπου η Άγκυρα έχει στείλει όπλα και Σύριους μισθοφόρους για να στηρίξει την αναγνωρισμένη από τον ΟΗΕ κυβέρνηση της Τρίπολης. Η Γαλλία υπήρξε υποστηρικτής, πολιτικά τουλάχιστον, του στρατηγού Khalifa Haftar, ο οποίος πυροδότησε τον εμφύλιο πόλεμο, όταν εξαπέλυσε επίθεση εναντίον της κυβέρνησης της Τρίπολης το 2019. Εν τω μεταξύ, ο κ. Erdogan έχει προσβάλει τον κ. Macron και έχει ζητήσει μποϊκοτάζ γαλλικών προϊόντων λόγω της αντίδρασης του Παρισιού στις θανατηφόρες ισλαμιστικές τρομοκρατικές επιθέσεις στη Γαλλία πέρυσι.
Ο κίνδυνος των σκληρότερων μέτρων

Το πιεστικότερο δίλημμα της ΕΕ είναι αν θα πάρει σκληρότερα μέτρα για τις ενεργειακές έρευνες στα ύδατα της Μεσογείου που διεκδικεί η Τουρκία. Η Κύπρος, η Ελλάδα και οι σύμμαχοί τους πιέζουν ώστε οι μέχρι στιγμής μέτριες κυρώσεις να ενταθούν σημαντικά. Αλλά πολλές ευρωπαϊκές χώρες παραμένουν επιφυλακτικές έναντι μιας σκληρότερης αντίδρασης. Ακόμα και το κόμμα της τουρκικής αξιωματικής αντιπολίτευσης, το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό κόμμα, έχει προειδοποιήσει εναντίον της σκληρότερης στάσης.

Ο Unal Cevikoz, σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής του ηγέτη του κόμματος, υποστήριξε πως οι Βρυξέλλες θα έπρεπε να είχαν ενεργήσει «πολύ νωρίτερα, όχι σε επίπεδο κυρώσεων, αλλά για να δώσουν κάποιο σήμα στην Τουρκία ότι δεν πάει καλά το πράγμα».

«Αυτό δεν έγινε και τώρα είναι υποχρεωμένοι να λάβουν σκληρότερα μέτρα», πρόσθεσε ο κ. Cevikos, που είπε πως απευθύνει έκκληση στους Ευρωπαίους διπλωμάτες να αποφύγουν τα σκληρότερα μέτρα, υπό τον φόβο πως θα «κάνουν την Τουρκία να απομακρυνθεί από την Ευρώπη».

Η Γερμανίδα καγκελάριος Angela Merkel έχει παίξει κρίσιμο ρόλο στο να αποτρέψει τη ρωγμή στις σχέσεις ΕΕ-Τουρκίας να μετατραπεί σε απόλυτη διάρρηξη σχέσεων. Ήταν βασική αρχιτέκτονας της συμφωνίας του 2016 για το μεταναστευτικό. Το Βερολίνο γνωρίζει επίσης τόσο τη σημασία της Τουρκίας για τις γερμανικές επιχειρήσεις όσο και τον μεγάλο πληθυσμό τουρκικής καταγωγής της Γερμανίας.

Μια μεγάλη στιγμή θα έρθει αργότερα φέτος, όταν  αποχωρήσει η κα Merkel από την ηγεσία της χώρας, την οποία κατέχει από το 2005, όταν και ξεκίνησαν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Άγκυρα. Το ερώτημα είναι αν ο διάδοχός της και άλλοι Ευρωπαίοι ηγέτες θα συνεχίσουν να αισθάνονται πως ο δεσμός με την Τουρκία του κ. Erdogan είναι πολύ στρατηγικός για να τον σπάσουν.

«Αυτή η κυβέρνηση δεν θα βρίσκεται εδώ για πάντα», υποστήριξε ανώτερος Γερμανός αξιωματούχος, αναφερόμενος στην κυβέρνηση Erdogan. «Ίσως τα πράγματα να αλλάξουν μετά, ίσως όχι. Αλλά η Τουρκία θα είναι πάντα πολύ σημαντική και δεν θέλουμε να τη χάσουμε».

Πηγή