FT: Η δημογραφική βόμβα της Ιαπωνίας

15/10/2013

Του Gideon Rachman

Ο πληθυσμός της Ιαπωνίας θα μειωθεί από 127 εκατ. στα 86,7 εκατ. το 2060. Τα "ρομπότ - φροντίδας" και άλλες τάσεις που ανθούν. Το οικονομικό πείραμα των Αμπενομικών και οι αντιδράσεις σε Ευρώπη, ΗΠΑ.

Πριν λίγα χρόνια, το τεχνολογικό περιοδικό Wired, παρουσίασε μία τακτική στήλη με την ονομασία «Παρατηρώντας τις μαθήτριες της Ιαπωνίας». Δεν ήταν κάτι τόσο ύποπτο όσο ακούγεται. Η ιδέα ήταν απλούστατα πως οι μαθήτριες στην Ιαπωνία καθορίζουν την τάση στην τεχνολογία και πως τα gadget που υιοθετούν αποκτούν διεθνή ζήτηση την επομένη.

Αυτές τις ημέρες ωστόσο, η Ιαπωνία θέτει τις διεθνείς τάσεις και σε ένα άλλο, πιο ανησυχητικό, τομέα. Εάν οι ηγέτες της Ευρώπης και της Βορείου Αμερικής θέλουν να πάρουν μία γεύση των κοινωνικών, οικονομικών και στρατηγικών προκλήσεων που ενδεχομένως να αντιμετωπίσουν τα επόμενα χρόνια, τότε ίσως να πρέπει να επισκεφθούν την Ιαπωνία, όπως έκανα εγώ την προηγούμενη εβδομάδα.

Μία ιδέα για να ξεκινήσει κανείς είναι «παρατηρώντας τις γιαγιάδες της Ιαπωνίας» καθώς η χώρα προσφέρει πολύτιμα μαθήματα για το ποιες είναι οι συνέπειες από την επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής και της χαμηλότερης γεννητικότητας. Και οι δύο τάσεις στην Ιαπωνία βρίσκονται στα άκρα, όπως συμβαίνει – σε κάποιο βαθμό – σε όλα τα πλούσια έθνη.

Ο πληθυσμός της Ιαπωνίας άρχισε να συρρικνώνεται το 2010. Προβλέπεται ότι θα μειωθεί από 127 εκατ. σήμερα στα 86,7 εκατ. το 2060, όταν το 40% του πληθυσμού της χώρας θα είναι άνω των 65 ετών. Ως αποτέλεσμα τα «ρομπότ – φροντίδας» που μπορούν να βοηθούν τους ηλικιωμένους σε θέματα της καθημερινότητας, από το μπάνιο μέχρι τη διεξαγωγή μίας απλής συζήτησης για τον καιρό, βρίσκονται στο επίκεντρο μίας βιομηχανίας που ανθεί.

Ο στρατός των ηλικιωμένων στην Ιαπωνία ψηφίζει πολύ πιο μαζικά από ότι η νεολαία, κατά συνέπεια οι συντάξεις και τα επιδόματα κοινωνικής ασφάλισης διατηρούνται ενώ άλλες υπηρεσίες περικόπτονται. Εν τω μεταξύ, οι νεότεροι αντιμετωπίζουν ένα μέλλον υψηλότερων φόρων και δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να βρουν ασφαλείς θέσεις εργασίας όπως είχαν οι γονείς τους.

Όλες αυτές οι τάσεις θα υπάρξουν και σε πολλά δυτικά κράτη. Ο πληθυσμός στη Γερμανία, την τέταρτη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου, βρίσκεται λίγο πίσω από εκείνον της Ιαπωνίας και επίσης συρρικνώνεται. Ακόμη και στις ΗΠΑ όπου τα δημογραφικά είναι πολύ πιο ευνοϊκά, η συνταξιοδότηση των baby – boomers συνέβαλε ώστε να ξεπεράσει η χώρα το όριο χρέους.

Πολλοί πολιτικοί στην Ουάσιγκτον θεωρούν ότι από την στιγμή που ο λόγος χρέους προς ΑΕΠ πλησιάσει στο 100%, θα επέλθει Αρμαγεδώνας. Θα πρέπει να επισκεφτούν την Ιαπωνία όπου το χρέος βρίσκεται στο 230% του ΑΕΠ και η χώρα εξακολουθεί να λειτουργεί. Η Ιαπωνία όμως, είναι πολύ ευάλωτη σε οιαδήποτε αύξηση των διεθνών επιτοκίων. Ακόμη και στο τρέχον περιβάλλον των ιστορικά χαμηλών επιτοκίων, το κόστος δανεισμού καταναλώνει περίπου το 25% του προϋπολογισμού της χώρας.

Το πολυσυζητημένο οικονομικό πείραμα των Αμπενομικών είναι εν μέρει αντίδραση στο χρέος. Ο Ιάπωνας πρωθυπουργός Σίνζο Άμπε στοχεύει στην ενίσχυση του πληθωρισμού στο 2% ελπίζοντας ότι η συνεπακόλουθη οικονομική ανάκαμψη θα δημιουργήσει τα απαιτούμενα έσοδα για να πληρωθεί το αυξημένο κοινωνικό κόστος και να μειωθεί ο λόγος χρέους προς ΑΕΠ.

Ακραίοι οικονομολόγοι κινούνται τώρα στους μέχρι πρότινος ήρεμους διαδρόμους της Τράπεζας της Ιαπωνίας. Τα Αμπενομικά σχεδόν διπλασίασαν την προσφορά χρήματος στην Ιαπωνία, γεγονός που κάνει την αμερικανική Fed και την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να δείχνουν συντηρητικές στις κινήσεις τους. Οι οικονομικοί αναλυτές περιμένουν με αγωνία να δουν την έκβαση του ιαπωνικού πειράματος. Ακόμη και οι υποστηρικτές των Αμπενομικών όμως, αναγνωρίζουν ότι το στοίχημα είναι μεγάλο, ειδικότερα σε ότι αφορά τη φυγή των κεφαλαίων, τον πανικό των αγορών και (τελικά) τον υπερβολικό πληθωρισμό.

Ήταν απαραίτητο να υπάρξουν ακραία μέτρα, κάποιου τύπου. Έχουν περάσει περισσότερα από 20 χρόνια από τότε που έσπασε η φούσκα στην ιαπωνική αγορά ακινήτων και μετοχών και η οικονομία της χώρας δεν έχει ακόμη ανακτήσει τη δυναμική της. Αντιθέτως, η χώρα έβλεπε πως όποιο μέτρο έπαιρνε για να τονώσει το σύστημα είχε τις επιπτώσεις του, όπως τα ιστορικά χαμηλά επιτόκια. Η Ιαπωνία παρουσίασε πρώτη στον κόσμο τις τράπεζες ζόμπι. Τώρα, αντίστοιχα ζόμπι εξαπλώνονται στην Ευρώπη.

Ο ριζοσπαστισμός του κ. Άμπε δεν καθοδηγείται μόνο από την εγχώρια οικονομία. Η Ιαπωνία αναγκάστηκε να δράσει από την εκτίμηση μίας εντεινόμενης απειλής από την Κίνα. Η κινεζική οικονομία ξεπέρασε την ιαπωνική σε μέγεθος το 2011. Το χάσμα διευρύνεται κάθε χρόνο. Η Κίνα σύντομα θα βρεθεί αντιμέτωπη με το δικό της δημογραφικό πρόβλημα γήρανσης του πληθυσμού, ως αποτέλεσμα της πολιτικής ενός παιδιού.

Οι Ιάπωνες αναλυτές όμως, επισημαίνουν ότι οι ετήσιες αμυντικές δαπάνες της Κίνας είναι πλέον τρεις ή τέσσερις φορές μεγαλύτερες από εκείνες της Ιαπωνίας. Οι δύο χώρες ενεπλάκησαν σε μία επικίνδυνη στρατιωτική αναμέτρηση, στο πλαίσιο μίας εδαφικής διεκδίκησης για κάποιες άγονες βραχονησίδες στην Θάλασσα της Ανατολικής Κίνας. Ενώ λοιπόν, η Δύση ακόμη συζητά εάν η ανάδειξη της Κίνας είναι απειλητική ή όχι, στην Ιαπωνία η συζήτηση αυτή έχει τελειώσει και έχει σημάνει εθνικός συναγερμός.

Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ιαπωνία είναι τόσο περίπλοκες και διαφορετικές που είναι αδύνατο να φύγεις από τη χώρα χωρίς να πάρεις κάποιο μάθημα. Η αποφασιστικότητα να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή και να εκπληρωθούν οι υποσχέσεις είναι αξιοθαύμαστη. Η Ιαπωνία όμως, έχει πληρώσει το τίμημα για την έμφαση που γίνει στην κοινωνική αρμονία.

Η προστασία των θέσεων εργασίας των παλαιότερων έχει περιορίσει τις ευκαιρίες για τους νέους – εκ των οποίων το 38% βρίσκονται τώρα σε «επισφαλείς» θέσεις εργασίας. Επίσης, η άρνηση να ενθαρρυνθεί η μαζική μετανάστευση καθιστά ακόμη δυσκολότερο το πρόβλημα της γήρανσης του πληθυσμού. Η κοινωνική συνοχή είναι πολύ θετική, αλλά φαίνεται πως προτιμά να τη φροντίζει ένα ρομπότ παρά ένας μετανάστης.

Παρά τις μεγάλες προκλήσεις όμως, η διάθεση στην Ιαπωνία είναι πολύ πιο αισιόδοξη από ότι ήταν εδώ και πολλά χρόνια. Η ρητορική του κ. Άμπε μπορεί να είναι εθνικιστική, αλλά η ενεργητική του διακυβέρνηση έχει δημιουργήσει ελπίδες ότι η χώρα μπορεί να σπάσει τους δεσμούς με την στασιμότητα. Η οικονομία αναπτύσσεται με ρυθμό σχεδόν 4% και η απονομή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2020 στο Τόκιο έχει ανεβάσει το ηθικό. Χρειάζεται ακόμη να παρακολουθούμε τις μαθήτριες της Ιαπωνίας και τις γιαγιάδες τους. Η Ιαπωνία όμως, έχει πλέον ένα ηγέτη που επίσης χρήζει παρακολούθησης.
Πηγή