Χρέος και αποπληθωρισμός

10/10/2011

Του Πανίκου Δημητριάδη*

Σε ένα πρόσφατο συνέδριο, ο Λάρυ Σάμμερς, ο οποίος διετέλεσε μέχρι πρόσφατα σύμβουλος του Προέδρου Ομπάμα (ως επίσης και ΥΠΟΙΚ επί Κλίντον) έκανε μία σοφή δήλωση.  Είπε ότι ένας από τους σημαντικότερους λόγους γιατί οι ακαδημαϊκοί έχασαν επαφή με την πραγματικότητα των κρίσεων είναι ότι ξέχασαν οικονομολόγους του παρελθόντος, όπως ο Bagehot, ο Minsky, και ο Kindleberger.  Επίσης, ανάφερε, δεν έδωσαν τη δέουσα σημασία σε σύγχρονους οικονομολόγους που δεν ανήκουν στη δεσπόζουσα τάση, όπως π.χ. οι Akerlof και Shiller.

 Το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των οικονομολόγων είναι ότι συμπεραίνουν, με διαφορετικούς τρόπους, ότι η ελεύθερη αγορά, από μόνη της, έχει την τάση να δημιουργεί μη επιθυμητές καταστάσεις, όπως η κατάρρευση της ζήτησης λόγω έλλειψης διαφάνειας, μανίες, πανικό, κρίσεις, κραχ, κλπ. 

 Ένας άλλος νεωτεριστής οικονομολόγος του παρελθόντος, ο οποίος είναι ιδιαίτερα επίκαιρος σήμερα με την κρίση χρέους, είναι ο Irving Fisher, ο οποίος είχε αναπτύξει τη θεωρία χρέους και αποπληθωρισμού.

 Συνοπτικά, η θεωρία του Fisher λέει ότι η προσπάθεια ρευστοποίησης [μείωσης] του χρέους οδηγεί σε πωλήσεις [κεφαλαιουχικών στοιχείων] υπό πίεση (distress selling), μείωση των καταθέσεων, η οποία συνεπάγεται μείωση και των δανείων.  Όλα αυτά οδηγούν σε μείωση των τιμών και σε ακόμη μεγαλύτερη μείωση της αξίας των επιχειρήσεων (decline in net worth).  Η τελευταία οδηγεί σε χρεοκοπίες επιχειρήσεων και μείωση του κέρδους, η οποία σε μία καπιταλιστική κοινωνία αναγκάζει τις επιχειρήσεις που γίνονται ζημιογόνες να μειώσουν την παραγωγή, το εμπόριο και να απολύσουν προσωπικό.  Η αυξημένη ανεργία με τη σειρά της, όπως επίσης οι ζημιές και οι χρεοκοπίες, οδηγούν σε απαισιοδοξία και μείωση της εμπιστοσύνης, η οποία οδηγεί σε μάζεμα (hoarding) και μείωση της κυκλοφορίας χρήματος.

 Τα πιο πάνω είναι μία κάπως ελεύθερη μετάφραση των σελίδων 342-343 του άρθρου του Fisher “The Debt Deflation theory of Great Depressions” (Econometrica, 1933).  Το συμπέρασμα του Fisher το παραθέτω όπως έχει στα Αγγλικά:

 “…when over-indebtedness is so great as to depress prices faster than liquidation, the mass effort to get out of debt sinks us more deeply into debt”.

Δηλαδή, η ίδια η προσπάθεια μείωσης του χρέους, το αυξάνει ακόμη περισσότερο.  Στη διαδικασία αυτή φαίνεται να βρίσκεται η Ελληνική οικονομία εδώ και ένα περίπου χρόνο.  Στην ίδια διαδικασία φαίνεται να εισέρχεται τώρα και η υπόλοιπη ευρωζώνη.

 Κάποιοι φυσικά θα διερωτηθούν «μα πως υπάρχει κίνδυνος αποπληθωρισμού, αφού σήμερα ο πληθωρισμός στην ευρωζώνη έχει φθάσει το 3% και στη Βρετανία πλησιάζει το 5%;» Καλό το ερώτημα.  Η απάντηση είναι απλή.  Ο δείκτης με τον οποίο μετράται συνήθως ο πληθωρισμός δεν είναι κατάλληλος για να αντιληφθεί κάποιος τη σημασία της θεωρίας του Fisher.  Γιατί ο δείκτης αυτός περιορίζεται στις τιμές των αγαθών που πληρώνουν οι καταναλωτές.  Περισσότερη σημασία έχουν οι τιμές παραγωγής.  Και τα τελευταία στοιχεία της Eurostat δείχνουν ότι ο δείκτης τιμών παραγωγής έχει αρχίσει να παρουσιάζει πτωτική τάση από τον Αύγουστο (στην Ελλάδα και στο Ηνωμένο Βασίλειο έχει μειωθεί κατά 0.9 και 1.1% αντίστοιχα μέσα σε ένα μήνα).

 Ακόμη περισσότερη σημασία έχει τι συμβαίνει με τους μισθούς και τα ημερομίσθια και γενικά τα εισοδήματα των καταναλωτών.  Τα οποία δέχονται πιέσεις προς τα κάτω σε ονομαστικούς όρους και ακόμη μεγαλύτερες πιέσεις σε πραγματικούς όρους, λόγω της αύξησης των τιμών των καταναλωτικών αγαθών.  Με άλλα λόγια οι τιμές που παίρνουμε για τα προϊόντα μας μειώνονται μαζί με τα εισοδήματά μας, ενώ οι τιμές που πληρώνουμε για να καταναλώσουμε αυξάνονται.  Το σενάριο αυτό είναι ακόμη χειρότερο από αυτό που περιέγραψε ο Irving Fisher.

Κάποιοι φυσικά ονειροπολούν ότι η πτώση των μισθών και των ημερομισθίων θα οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγικότητας και της παραγωγής.  Αν αυτό γινόταν σε μία και μόνο βιομηχανία (οικονομία), ίσως να είχαν δίκαιο.  Γιατί η βιομηχανία (οικονομία) αυτή, σε συνθήκες πλήρους ανταγωνισμού, θα γινόταν πιο ανταγωνιστική από τις υπόλοιπες, με την έννοια ότι η μείωση του κόστους θα οδηγούσε αυτόματα σε μείωση της σχετικής τιμής παραγωγής (decline in relative price).  Όταν όμως όλες οι βιομηχανίες (οικονομίες) κάνουν το ίδιο, τότε εκείνο που πέφτει είναι ο γενικός δείκτης των τιμών παραγωγής, χωρίς καμιά βιομηχανία (οικονομία) να γίνεται πιο ανταγωνιστική σε σύγκριση με τις υπόλοιπες.  Αυτό ακριβώς συμβαίνει σήμερα στην ευρωζώνη, μία κούρσα προς τον πυθμένα, στην οποία όλοι είναι υποχρεωμένοι να λάβουν μέρος.

 Χωρίς αύξηση της εξωτερικής ζήτησης – η οποία στην πράξη μόνο από μεγάλη αύξηση των εξαγωγών στην Ασία μπορεί να προέλθει – το ίδιο θα γίνει και στην υπόλοιπη ευρωζώνη, γιατί οι μισθοί στον ιδιωτικό τομέα, όπως και τα κέρδη των επιχειρήσεων, ήδη πιέζονται προς τα κάτω.  Οι επιχειρήσεις που ζημιώνουν θα συνεχίσουν να απολύουν προσωπικό, όπως και ο δημόσιος τομέας.  Η κατανάλωση θα συνεχίσει να μειώνεται και οι τιμές παραγωγής θα πιέζονται προς τα κάτω λόγω υποτονικής ζήτησης.  Το πραγματικό βάρος του χρέους θα αυξάνεται και η δυνατότητα να αποπληρωθεί το χρέος θα μειώνεται.  Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια θα αυξάνονται.  Η κρίση εμπιστοσύνης θα βαθαίνει και θα κάνει τα πράγματα ακόμη χειρότερα.  Οι επιχειρήσεις θα σταματήσουν να επενδύουν και θα συνεχίσουν να απολύουν προσωπικό.  Η αύξηση της ανεργίας θα δημιουργήσει ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα στις τράπεζες, αφού τα μη εξυπηρετούμενα αυξάνονται κι άλλο.  Στη συνέχεια ακολουθεί εκροή καταθέσεων και περαιτέρω μείωση της εμπιστοσύνης, πανικός και βαθύτερη τραπεζική κρίση.  Η μεγάλη οικονομική συρρίκνωση δεν μειώνει το χρέος αλλά το αυξάνει.  Η πτώση των εισοδημάτων το κάνει ακόμη πιο δυσβάστακτο.

 Σε τέτοιες συνθήκες, η εμμονή σε ακόμη περισσότερα μέτρα λιτότητας για να επανέλθει η εμπιστοσύνη των επενδυτών στην ευρωζώνη, όπως επιμένει ο Γερμανός ΥΠΟΙΚ κ. Σόιμπλε, είναι ιλαροτραγική, αν όχι και εγκληματική.

Γιατί βασίζεται στην πίστη – η οποία μόνο ιδεολογική μπορεί να χαρακτηρισθεί – ότι οι οικονομίες θα ξεπεταχθούν από τη μία ισορροπία του μεγάλου χρέους σε μία άλλη ισορροπία όπου το χρέος είναι πολύ μικρότερο, αρκεί να πεισθούν οι επενδυτές ότι οι κυβερνήσεις έχουν αξιόπιστα προγράμματα λιτότητας.  Με άλλα λόγια ο κ. Σόιμπλε πιστεύει – η θέλει να πιστεύει – ότι οι οικονομίες θα κάνουν ένα θεαματικό άλμα από το ένα βουνό στο άλλο, χωρίς να πέσουν μέσα στο γκρεμό που χωρίζει τα δύο βουνά, όπου καραδοκεί ο φαύλος κύκλος του Irving Fisher.

 Η πίστη αυτή δικαιολογείται μόνον όταν κάποιος καθοδηγείται από μοντέλα γενικής ισορροπίας με ορθολογικές προσδοκίες, όπου οι χρεοκοπίες επιχειρήσεων, νοικοκυριών και κρατών έχουν παραμερισθεί εξ’ υποθέσεως, τόσο στη γενική ισορροπία όσο και στη μεταβατική περίοδο.  Η ίδια προσέγγιση, δηλαδή, η οποία με τις παραλείψεις της οδήγησε στην κρίση του 2007-09.

 Μία ενδιαφέρουσα σημαντική λεπτομέρεια για τον Irving Fisher είναι ότι πριν από τη Μεγάλη Κατάθλιψη (Great Depression) ήταν θιασώτης της νεοκλασικής θεωρίας και της χρήσης των μαθηματικών.  Ανέπτυξε ο ίδιος μαθηματικά μοντέλα ισορροπίας, χωρίς οιεσδήποτε τριβές, όπως για παράδειγμα η σχέση μεταξύ του επιτοκίου και του πληθωρισμού, γνωστή ως Fisher equation.
Μάλιστα, στις 21-23 Οκτωβρίου 1929, δηλαδή μία-τρείς μέρες πριν από το μεγάλο κραχ, ο Irving Fisher δήλωνε ότι οι τιμές των μετοχών δεν ήταν φουσκωμένες και ότι το χρηματιστήριο έφθασε σε ένα μόνιμα υψηλό επίπεδο.  Ακόμη και μερικούς μήνες μετά το κραχ έλεγε σε επενδυτές ότι η ανάκαμψη θα ήταν σχεδόν άμεση. 

 Ο Fisher είχε όμως την τόλμη να εγκαταλείψει τις νεοκλασικές προσεγγίσεις όταν αυτές αποδείχθηκαν όχι μόνο άχρηστες για να αντιληφθεί κάποιος τι συνέβαινε την περίοδο 1929-1933, αλλά και προσωπικά ζημιογόνες (του κόστισαν τόσο την επαγγελματική του υπόληψη, όσο και τον προσωπικό του πλούτο).  Η θεωρία του χρέους-αποπληθωρισμού, η οποία τον ανέδειξε σαν ένα από τους πιο σημαντικούς μετα-Κευνσιανούς οικονομολόγους, δείχνει ξεκάθαρα ότι ο Fisher είχε κάνει στροφή 180 μοιρών.  Για τον Irving Fisher του 1933 η τέλεια ισορροπία έγινε η εξαίρεση παρά ο κανόνας, όπως είναι ξεκάθαρο στο πιο κάτω απόσπασμα:

 “exact equilibrium thus sought is seldom reached and never long maintained. New disturbances are, humanly speaking, sure to occur, so that, in actual fact, any variable is almost always above or below ideal equilibrium….Theoretically there may be — in fact, at most times there must be — over- or under-production, over- or under-consumption, over- or under-spending, over- or under-saving, over- or under-investment, and over or under everything else. It is as absurd to assume that, for any long period of time, the  variables in the economic organization, or any part of them, will “stay put,” in perfect equilibrium, as to assume that the Atlantic Ocean can ever be without a wave.”

 Ελπίζω ότι το ίδιο φώς που φώτισε τον Fisher να αναθεωρήσει τις απόψεις του να φωτίσει και άλλους σήμερα, ιδιαίτερα αυτούς που κρατούν τα ηνία της οικονομικής πολιτικής στην ευρωζώνη.  Γιατί δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι ο Τιμ Γκάιτνερ, ο Μπεν Μπερνάνκε και ο Μέρβιν Κίγκ αντιλαμβάνονται πλήρως τους κινδύνους από το φαύλο κύκλο μεταξύ μεγάλου χρέους και αποπληθωρισμού.

*Καθηγητής Οικονομικών Πανεπιστήμιο του Leicester
Μέλος της Ακαδημίας Κοινωνικών Επιστημών του Ηνωμένου Βασιλείου

Πηγή