Πώς η ρωσική αρκούδα πάταξε τη φοροδιαφυγή στον ΦΠΑ

10/8/2019

Του Chris Giles

Υπερυπολογιστές και τεχνητή νοημοσύνη επιστράτευσε η Μόσχα. Πώς παρακολουθεί «ζωντανά» το σύνολο των συναλλαγών σε όλη την επικράτεια και διεξάγει στοχευμένους ελέγχους. Οι ανησυχίες για «μεγάλο αδελφό» και οι κινήσεις χωρών της Δύσης για την αύξηση των κρατικών εσόδων.

Λίγα λεπτά περπάτημα από την Κόκκινη Πλατεία στη Μόσχα βρίσκεται ένα υψηλής ασφαλείας κτίριο της σοβιετικής εποχής, που στεγάζει την Ομοσπονδιακή Υπηρεσίας Φορολογίας της Ρωσίας. Μέσα δεν υπάρχει τίποτα το σοβιετικό σε ότι αφορά την τεχνολογία.

Στεκόμενος μπροστά σε μια τεράστια οθόνη τοίχου ο Mikhail Mishustin, επικεφαλής της υπηρεσίας ετοιμάζεται να επιδείξει τις ικανότητές της. «Που έμεινες εχθές;», ρωτά. Όταν απάντησα το προσωπικό εστίασε στον χάρτη στο ξενοδοχείο Budapest. «Ήπιες καφέ;». Τότε οι υπάλληλοι παρουσίασαν τις αποδείξεις για φαγητό και ποτά που έκοψε το ξενοδοχείο το περασμένο βράδυ. «Κοίτα πωλήθηκαν τρεις καπουτσίνο, ένας εσπρέσο και ένας λάτε. Ένας εξ αυτών είναι δικός σου», δήλωσε μεγαλοπρεπώς. Είχε δίκιο.

Αυτό είναι το μέλλον της φορολογικής διοίκησης, ψηφιακό, σε πραγματικό χρόνο και χωρίς επιστροφές φόρου. Οι αρχές λαμβάνουν τις αποδείξεις για κάθε συναλλαγή στη Ρωσία, από την Αγία Πετρούπολη έως το Βλαδιβοστόκ, εντός 90 δευτερολέπτων. Οι πληροφορίες αποκάλυψαν λάθη, αποφυγή και απάτες στην συλλογή του φόρου κατανάλωσης, του ΦΠΑ, και επέτρεψαν στην κυβέρνηση να αυξήσει τα έσοδα πιο γρήγορα από την γενικότερη απόδοση της ρωσικής οικονομίας.

Το νέο σύστημα είναι εστιασμένο περισσότερο στους καταστηματάρχες απ' όσο στους ολιγάρχες. Η Ρωσία έχει ακόμα φτωχές επιδόσεις στις διεθνείς κατατάξεις σε ότι αφορά τη διαφθορά, βρίσκεται μόλις στην 138η θέση μεταξύ 180 χωρών στον δείκτη της Transparency International με τις ανησυχίες να περιλαμβάνουν το νεποτισμό, την έλλειψη ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης και το μεροληπτικό δικαστικό σώμα. Μειώνοντας όμως την φοροδιαφυγή μεταξύ των Ρώσων και αποκαλύπτοντας διεφθαρμένους υπαλλήλους της εφορίας επιτεύχθηκε η αύξηση των εσόδων και η εκκαθάριση του συστήματος.

Είναι αυτή ακριβώς η τεχνολογία, λέει ο Pascal Saint-Amans, που υπόσχεται να αλλάξει τους κανόνες του παιχνιδιού. Ο κος Saint-Amans είναι διευθυντής του Κέντρου Φορολογικής Πολιτικής στα κεντρικά γραφεία του ΟΟΣΑ στο Παρίσι και πιστεύει ότι χρειάζεται ακόμα πολύ δουλειά για να εξασφαλιστεί ότι η ψηφιακή πληροφορία που μαζεύεται από τις φορολογικές αρχές παραμένει ασφαλής και δεν χρησιμοποιείται ώστε να μετατραπεί σε «Μεγάλο Αδελφό και ένα καταπιεστικό κράτος».

Υπάρχουν όμως, υποστηρίζει, τεράστια πλεονεκτήματα για τις φορολογικές αρχές που συγκεντρώνουν online πληροφορίες για να εξασφαλίζουν ότι καταβάλλονται τα χρήματα που οφείλονται. «Μιλάμε για εκατοντάδες δισεκατομμύρια ανά τον κόσμο», προσθέτει. Το να μπορεί να παρακολουθεί πληροφορίες «ήταν πάντα το όνειρο του φορολογικού στελέχους».

Αυτή η αισιοδοξία έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με την συνήθη μελαγχολία που περιβάλει την είσπραξη των εσόδων που απαιτείται για την χρηματοδότηση δημόσιων υπηρεσιών. Σε μια εποχή γηράσκοντος πληθυσμού και αυξημένης ζήτησης για υπηρεσίες υγείας, συντάξεις και κοινωνική φροντίδα, υπάρχουν συχνά φόβοι για την ευκολία με την οποία γίγαντες της τεχνολογίας μπορούν να μεταφέρουν κέρδη ανά τον κόσμο για να αποφύγουν τους εταιρικούς φόρους.

Στον κόσμο της φορολογικής διοίκησης, όμως, υπάρχει πολύ περισσότερη ελπίδα. Ο Chris Sanger που ηγείται του τομέα συμβουλευτικής για τους φόρους ανά τον κόσμο στην ΕΥ υποστηρίζει: «Τα οφέλη της τεχνολογίας για τις φορολογικές αρχές στους έμμεσους φόρους [όπως ο ΦΠΑ] μπορούν να υπερκαλύψουν τα προβλήματα που φέρνει στους άμεσους φόρους [όπως οι εταιρικοί]».

Με την υπερεξάρτηση από τα έσοδα που προσφέρει το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο και σοβαρές ανησυχίες για διεφθαρμένους αξιωματούχους, το φορολογικό σύστημα της Ρωσίας ήταν έτοιμο για μεταρρυθμίσεις. Προσωπική επιλογή του προέδρου Vladimir Putin για τη θέση του επικεφαλής της φορολογικής διοίκησης, ο Mishustin ήταν ένας ειδικός στην τεχνολογία, όχι πολιτικός και επέλεξε να βελτιώσει τα έσοδα υιοθετώντας και βελτιώνοντας τα πλέον σύγχρονα συστήματα παγκοσμίως.

Συνήθως οι οικονομολόγοι και οι πολιτική μαθαίνουν την τεχνολογία. Ο Mishustin λέει ότι «χτίζουμε την τεχνολογία και τώρα γινόμαστε οικονομολόγοι».

O ΦΠΑ ήταν ο πρώτος στόχος. Αυτός ο φόρος επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο αφότου η Γαλλία τον λανσάρισε τη δεκαετία του 1950. Ισχύει σε πάνω από 165 χώρες, αντιστοιχώντας σε πάνω από 20% των ετήσιων φορολογικών εσόδων παγκοσμίως και σε πάνω από 3 τρις δολάρια μόνο στις αναπτυγμένες οικονομίες. Τα δυο βασικά πλεονεκτήματα του ΦΠΑ είναι το ποσό των εσόδων που μπορούν να αντλήσουν οι κυβερνήσεις και η θεωρούμενη «ανθεκτικότητα» στην απάτη σε σύγκριση με τον φόρο επί των πωλήσεων που εφαρμόζεται ακόμα στις ΗΠΑ.

Καθώς αντλείται κατά μήκος της εφοδιαστικής αλυσίδας, με τις επιχειρήσεις να μπορούν να διεκδικήσουν επιστροφή του φόρου που πλήρωσαν για την τροφοδοσία τους και να τον χρεώσουν στις πωλήσεις, έχει ένα ενσωματωμένο στοιχείο «αυτό-επιβολής». Όλες οι πλευρές θέλουν τα σωστά δικαιολογητικά για τις πωλήσεις και τις αγορές σε περίπτωση που υπάρξει φορολογικός έλεγχος. Στην πραγματικότητα, αυτό συμβαίνει σπάνια.

Υπάρχουν, όμως, δυο τομείς όπου στις περισσότερες χώρες μπορεί να υπάρξει σημαντική απάτη με τον ΦΠΑ. Πρώτων κάποιοι έμποροι δεν πληρώνουν το φόρο που χρωστούν για τις πωλήσεις τους και εξαφανίζονται, έτσι οι αρχές χάνουν τα αντίστοιχα έσοδα. Δεύτερον οι πελάτες λιανικής συνεργούν με τους πωλητές στην αγορά αγαθών και υπηρεσιών (συνήθως υπηρεσιών) και δεν ζητούν απόδειξη, οπότε ο ΦΠΑ δεν χρεώνεται καθόλου στον τελικό καταναλωτή.

Το «κενό ΦΠΑ», η διαφορά μεταξύ του εσόδου και του εσόδου που εισπράττεται ήταν περίπου 20% στη Ρωσία πριν από τις μεταρρυθμίσεις, σύμφωνα με τον κο Mr Mishustin και σε μια ώριμη οικονομία, όπως η Μεγάλη Βρετανία, η HM Revenue & Customs το υπολογίζει σε 9,1% στο διάστημα 2017-18.

Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα η Ρωσία έχτισε δυο τεράστια κέντρα δεδομένων (data center) και νομοθέτησε έτσι ώστε οι εταιρείες να πρέπει να υποβάλλουν κάθε τιμολόγιο για συναλλαγές τους με άλλες επιχειρήσεις. Έδωσε εντολή σε κάθε λιανέμπορο να αποκτήσει νέες ταμειακές μηχανές που συνδέονται ασφαλώς απευθείας με τα data centers.

Σε πραγματικό χρόνο μπορεί τώρα να ελέγξει κάθε τιμολόγιο ώστε να εξασφαλίσει ότι οι επιστροφές ΦΠΑ που καταβάλει είναι συνδεδεμένες με τιμολόγια στα οποία οι εταιρείες έχουν εμβάσει το σωστό ποσό στις αρχές.

Στη συνέχεια χρησιμοποιώντας τεχνητή νοημοσύνη μπορεί γρήγορα να βρει μοντέλα στα δεδομένα και τις εταιρείες που έχουν πολλούς «σπασμένους συνδέσμους», επιτρέποντας στις αρχές να στοχεύσουν συγκεκριμένες επιχειρήσεις για έλεγχο. Δεδομένου ότι όλα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους μπορεί επίσης να εντοπίσει φοροελεγκτές με χαμηλά ποσοστά εισπράξεων από τις εταιρείες για τις οποίες είναι υπεύθυνοι.

Το «κενό ΦΠΑ» του 20% έχει τώρα πέσει στο 1% και καθώς η συλλογή γίνεται περισσότερο αποτελεσματική, οι αποδείξεις έχουν πολλαπλασιαστεί. Μεταξύ 2014 και 2018 τα χρήματα που εισπράχθηκαν από ΦΠΑ αυξήθηκαν κατά 64% έναντι 21% αύξησης της ονομαστικής κατανάλωσης των νοικοκυριών την ίδια περίοδο.

Με λίγα κλικ αφότου κοίταξε τον καφέ μου στο ξενοδοχείο το ρωσικό σύστημα μπορεί να δείξει τις πωλήσεις και τις τιμές για όλους τους καφέδες που πωλήθηκαν στη χώρα ή οποιοδήποτε άλλο αγαθό ή υπηρεσία. Το σύστημα χρησιμοποιεί τεχνητή νοημοσύνη όχι μόνο για να εντοπίσει λιανέμπορους ή ρεστοράν που ίσως πωλούν λιγότερο απ’ όσο αναμένεται γιατί κάνουν συναλλαγές με μετρητά εκτός βιβλίων, αλλά επίσης «διαβάσει» τις αποδείξεις ώστε να προκύψουν πανεθνικά στατιστικά.

«Πώς μετράτε τον πληθωρισμό στη Μεγάλη Βρετανία;» αναρωτήθηκε ο επικεφαλής της Εφορίας. Αφού άκουσε μια εξήγηση για το πώς μια στρατιά ανθρώπων με ντοσιέ εφορμά μια φορά το μήνα ανά τη χώρα τσεκάροντας τιμές για αγαθά και υπηρεσίες φώναξε «Βλακείες! Αυτά είναι βλακείες. Μπορούμε να δούμε οτιδήποτε αγοράστηκε οπουδήποτε», είπε ο κος Mishustin που επιδεικνύει το σύστημα για πρώτη φορά σε διεθνές μέσο ενημέρωσης.

Οι ρωσικές αρχές επιδιώκουν να επεκτείνουν την είσπραξη των φόρων με βάση την τεχνολογία στην άτυπη οικονομία, όπου χαμηλού εισοδήματος αυτοαπασχολούμενοι -όπως νταντάδες ή περιστασιακά εργαζόμενοι- κερδίζουν μικρά ποσά τα οποία σπάνια ελέγχονται εξονυχιστικά, αν και αυτές οι απολαβές υπόκεινται σε φόρο εισοδήματος.

Αυτοί που θα εγγραφούν σε μια νέα εφαρμογή έξυπνου τηλεφώνου πληρώνουν 4% του τζίρου -αφαιρείται αυτόματα από τον τραπεζικό τους λογαριασμό- για την υπηρεσία. Η συμμετοχή ως τώρα έχει ξεπεράσει τις προσδοκίες, καθώς η συμμόρφωση εξασφαλίζει ότι οι αρχές δεν θα τους κυνηγήσουν περαιτέρω για απλήρωτους φόρους.

«Οι περισσότεροι θέλουν να είναι ΄καθαροί’, υποστηρίζει ο Mishustin, ο οποίος έχει κάνει συμφωνίες με εταιρείες όπως η Uber και η Airbnb ώστε να εκπίπτουν τις πληρωμές απευθείας από την εφαρμογή. «Θέλουμε να εισέλθουμε στο εθνικό οικοσύστημα των φορολογουμένων και μετά να μην τους ξαναενοχλήσουμε».

Ενώ η Ρωσία βρίσκεται στην αιχμή με το σύστημα φορολογικής διοίκησης που διαθέτει, δεν είναι η μόνη χώρα που αναζητά στοιχεία σε πραγματικό χρόνο για να περιορίσει την απάτη και την φοροαποφυγή. Πολλές άλλες συνδέουν τώρα τις ταμιακές μηχανές με τα φορολογικά συστήματα, ειδικά όπου η φοροδιαφυγή ήταν διαδεδομένη στο παρελθόν.

Η Πορτογαλία, μια χώρα που το υιοθέτησε νωρίς, προσέθεσε ένα επιπλέον κίνητρο ώστε οι αγοραστές να πληρώνουν ΦΠΑ και οι λιανέμποροι να κάνουν το ίδιο. Αν οι καταναλωτές βάλουν το ΑΦΜ τους σε μια ηλεκτρονική απόδειξη, αυτή προστίθεται σε μια μηνιαία λοταρία για ένα σημαντικό έπαθλο, όπως ένα καινούργιο αυτοκίνητο.

Σύμφωνα με την Rita de la Feria, καθηγήτρια φορολογικής νομοθεσίας στο πανεπιστήμιο του Leeds, ο καταναλωτής σε τομείς με υψηλή φοροδιαφυγή στον ΦΠΑ, για παράδειγμα τα εστιατόρια, μπορεί να κερδίσει 15% μείωση του ΦΠΑ που πλήρωσε στην ετήσια φορολογική δήλωση. «Εχει αλλάξει τη νοοτροπία και τον τρόπο που η κοινωνία βλέπει την ανεπισημότητα», υποστηρίζει. «Τώρα στην Πορτογαλία, οι λιανέμποροι συστηματικά ρωτούν αν θέλεις να βάλεις το ΑΦΜ σου σε οποιαδήποτε απόδειξη».

Σε πολλές σκανδιναβικές χώρες, υποστηρίζει ο κος Sanger, οι αρχές έχουν επαρκή επαληθευμένα στοιχεία και μπορούν να προσυμπληρώσουν φορολογικές επιστροφές και να ζητήσουν από τους φορολογούμενους απλά να τα επικυρώσουν. Αντί για το αίσχος ενός κράτους Big Brother «η πρόκληση είναι να κάνεις τον κόσμο να ασχοληθεί με το να ελέγξει».

Τα παραδείγματα, ωστόσο, δεν αίρουν τις σημαντικές ανησυχίες σε ότι αφορά την προστασία δεδομένων και την εχεμύθεια. Στην Πορτογαλία, σε αντίθεση με τη Ρωσία, αν οι άνθρωποι προσθέσουν το ΑΦΜ τους στις αποδείξεις, το κράτος μπορεί να δει όλα όσα κερδίζει ο κάθε ένας και οτιδήποτε ξοδεύει. «Οι φορολογικές αρχές έχουν πληροφορίες κυριολεκτικά για ότι έχεις κάνει», σημειώνει η καθηγητής de la Feria, αν και συμπληρώνει ότι οι αρχικές ανησυχίες του κοινού καθησυχάστηκαν από την έλλειψη διαρροών και την άποψη ότι απλά συμμετέχουν στη φορολογική συμμόρφωση.

Αυτό είναι το πεδίο στο οποίο ο ΟΟΣΑ επιδιώκει να καταρτίσει βασικά πρότυπα έτσι ώστε, τουλάχιστον στις συμμορφωμένες χώρες, τα στοιχεία να παραμένουν ασφαλή και να μην τυγχάνουν εσφαλμένης χρήσης. Ακόμα και έτσι, ο Saint- Amans υποστηρίζει ότι τα στοιχεία δεν υποδεικνύουν ότι το κοινό ανησυχεί πολύ για την ιδιωτικότητα. «Θυμηθείτε, οι άνθρωποι έχουν παραδώσει δωρεάν στοιχεία στο Google, την Amazon και άλλες μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες».

Σε κάποιες περιοχές, ειδικά αυτές που δεν υπέφεραν μια κρίση εσόδων που θα πίεζε για ταχεία αλλαγή, υπάρχουν ανησυχίες για το κατά πόσο το κοινό θα δεχτεί ότι μια νέα τόσο αδιάκριτη κρατική τεχνολογία είναι απαραίτητη για τα φορολογικά συστήματα που ήδη δουλεύουν καλά.

Ο Edward Troup, επικεφαλής της βρετανικής HMRC μέχρι το 2018, υποστηρίζει ότι σε χώρες, όπως η Μεγάλη Βρετανία, θα μπορούσε να αποδειχτεί δύσκολο να εφαρμοστεί με καθολικό τρόπο, χωρίς εξαιρέσεις για πιο πολύπλοκες υποθέσεις. «Οι ώριμες δημοκρατίες δυσκολεύονται ολοένα και περισσότερο να επιβάλουν τη βούληση τους αδιαφορώντας για τις προσδοκίες των πολίτων σε σχέση με τη Ρωσία και την Κίνα – τόσο επειδή δεν είναι διατεθειμένες να προβούν σε αυστηρή καταστολή, αλλά και επειδή υπάρχει η προσδοκία της ανθρώπινης μεταχείρισης των δύσκολων υποθέσεων» σημειώνει.

Εξακολουθεί να βλέπει την τεχνολογία ως την μακροπρόθεσμη απάντηση για μια περισσότερο αποδοτική είσπραξη φόρων. Αναφερόμενος στο βρετανικό πρόγραμμα «κάνουμε τους φόρους ψηφιακούς» που απαιτεί μόνο από τις επιχειρήσεις να υποβάλουν τις επιστροφές ΦΠΑ ηλεκτρονικά, υποστηρίζει ότι μόλις μπει σε λειτουργία θα ενσωματώσει εταιρικές ταμειακές μηχανές και συστήματα πωλήσεων που θα δίνουν στοιχεία απευθείας στην HMRC. «Πιστεύω ότι αυτή είναι η απάντηση», συμπληρώνει «αλλά θέλω να αποφύγω ένα πρόχειρο λανσάρισμα που θα καθυστερήσει την πρόοδο για δεκαετίες».

Αν αυτά τα προβλήματα λυθούν και πολλές χώρες περάσουν στην ψηφιακή και περάσουν στην αυτόματη φορολογική διοίκηση και συλλογή, η καθηγήτρια de la Feria πιστεύει ότι το επόμενο βήμα θα είναι να βελτιωθεί η αποδοτικότητα των φορολογικών συστημάτων με τρόπους που σήμερα θεωρούνται αδύνατοι. Οι περισσότερες χώρες έχουν άθλια συστήματα ΦΠΑ, για παράδειγμα, εξαιτίας του ότι έχουν πολλές εξαιρέσεις και μηδενικούς συντελεστές για είδη όπως τα τρόφιμα ή τα παιδικά ρούχα, οι οποίοι δικαιολογούνται επειδή βοηθούν τις φτωχότερες οικογένειες.

Αυτή είναι πολύ αναποτελεσματική αναδιανομή, υποστηρίζει, καθώς «δεν φορολογείς πολλούς ανθρώπους που μπορούν να πληρώσουν ΦΠΑ για αυτά τα είδη και ξέρεις ότι η συντριπτική πλειονότητα της κατανάλωσης τροφίμων, για παράδειγμα, γίνεται από πελάτες με υψηλό εισόδημα».

Μόλις τα ΑΦΜ αντιστοιχηθούν με τις αποδείξεις, ονειρεύεται ένα σύστημα όπου οι φτωχές οικογένειες θα μπορούν αυτόματα να έχουν επιστροφή ΦΠΑ μέσω κοινωνικής ασφάλισης και «έτσι εξασφαλίζεις στοχευμένη προστασία για τα χαμηλά εισοδήματα».

Αυτόματες και εξατομικευμένες φορολογικές πληρωμές με βάση το εισόδημα του νοικοκυριού είναι ακόμα στο πεδίο της επιστημονικής φαντασίας. Κι’ όμως η ανάγκη να συγκεντρωθούν περισσότερα έσοδα χωρίς να αυξηθούν οι φορολογικοί συντελεστές είναι ένα οξύ πρόβλημα που αντιμετωπίζουν πολλές οικονομίες και θα αυξάνεται καθώς η πίεση στους κρατικούς προϋπολογισμούς εντείνεται στην γηράσκουσες κοινωνίες.

Ακόμα και αν οι φορολογικές αρχές δεν βλέπουν σήμερα που ξοδεύουν οι πολίτες όλα τους τα χρήματα, η τεχνολογία υπάρχει ήδη και διαδίδεται ταχέως ανά τον κόσμο.

Πηγή